Sirkadiyen Ritim (Günlük Ritim)
1. Sirkadiyen ritimin tanımı nedir?
Dünyanın kendi ekseni etrafında yaklaşık 24 saat süren dönüşünün canlılar üzerinde oluşturduğu biyokimyasal, fizyolojik ve davranışsal ritimlerin tekrar edilmesidir.(1)
İnsanlarda biyolojik saat yaklaşık 25 saattir (24,8 saat) ve 25 saatte bir tekrarlanır. Sirkadiyen davranış ritimlerinin oluşumu için ana zamanlayıcı suprakiazmatik nükleus (SCN)’tur. (2)
SCN’nin direkt etkilediği mekanizmalar içerisinde beslenme, uyku-uyanıklık döngüsü, vücut ısısı, psikoloji, melatonin salgısı gibi metabolik süreçler yer almaktadır.
SCN’ye ilk uyarı gelir gelmez yani uyanır uyanmaz biyolojik saat 1 saat geri alınıyor ve böylece biyolojik ritm başlıyor.
Sirkadiyen ritmi aşağıda sıraladığımız bu 4 genin ekspresyonunun sağladığı düşünülmektedir.
Kriptokrom
Per
Clock
Bmal1
Clock ve Bmal1, Per ve Cry genleri üzerinde bulunan E-promotor bölgesine bağlanarak bunların ekspresyonunu indükler. Per ve Cry daha sonra Clock/Bmal1 tarafından indüklenmiş olan gen ekspresyonunu inhibe ederler (3). Per/Cry kompleksinin parçalanmasıyla döngü yeniden başlar (4-5).
Ayrıca kalp, karaciğer veya pankreas gibi vücudumuzun çeşitli yerlerinde de farklı saatler olduğu düşünülmektedir. Ve bu saatlerinde suprakiazmatik nükleusla bağlantılı olduğu bilinmektedir.mBiyolojik saatin bozulmasıyla bu organlarında kendi içlerindeki saatin bozulduğu düşünülmektedir. Bu fizyolojik değişiklik, kanser, kardiyovasküler hastalıklar, depresyon, obezite ve metabolik sendrom gibi farklı hastalıklarla ilgilidir (6).
2.Metabolizma ve saat
2.1. KaraciÄŸer sirkadiyen ritmi
Karaciğer de kendine özgü zamanlayıcıya sahip olan dokulardan biridir. Karaciğerin glikoz ve lipit metabolizmasında rol alması, kendine özgü zamanlayıcıları bulundurması karaciğer sirkadiyen saatini metabolik açıdan önemli kılmaktadır (7). Örneğin; memelilerde beslenmenin pik yaptığı dönemde, karaciğer lipolitik enzimlerin regülasyonunu artırarak metabolik ihtiyaca yanıt verirken, açlık döneminde yani ihtiyaç olmayan zamanda bu regülasyonu baskılayarak dengeyi sağlama kabiliyetindedir (8).
2.2. Pankreas sirkadiyen ritmi
Pankreatik adacık hücre saatleri üzerindeki son çalışmalar bu hücrelerin insülin üretimi ve kan glukoz dengesi üzerindeki önemini göstermiştir (9). Pankreas adacık hücrelerinde Clock veya Bmal1 eliminasyonu azalmış glikoz toleransına, bozulmuş insülin sekresyonuna ve adacık hücrelerinin hem büyüklük hem de proliferasyonunda değişikliklere neden olabilmektedir (10).
3. Yemek yeme saatinin sirkadiyen ritim üzerine etkisi nedir?
Sirkadiyen ritmin önemli işlevlerinden biri de yemek yeme saatini öngörmesidir.
Bir araştırmada; birkaç fizyolojik işlevin ve değişkenlerin yemek yemeden önce yükseldiği, yiyecek alımını tahmin edebildiği ve günlük yeme zamanlamaları ile senkronize edildiği açık bir şekilde gösterilmiştir (11).
Örneğin yapılan bir çalışmada deney hayvanlarında yiyecek alımının yanlış saatlerde olması, tüm bu fizyolojik değişkenleri etkilediği ve çevresel hücre tiplerinde sirkadiyen gen ifadesinin fazını 12 saate kadar değiştirdiği görülmüştür (12).
Dolayısıyla alışılmadık beslenme zamanı, insanlarda sağlıksız sonuçlar doğurabilecek sirkadiyen sistemin bozulmasına neden olabilir.
Yemek zamanlamasındaki hafif değişiklikler, kilo verme tedavisinin başarısını da etkilediği görülmüştür. 12 haftalık bir deneysel çalışmada, kahvaltı sırasında yüksek kalori alanların, akşam yemeğinde yüksek kalori alanlara göre önemli ölçüde daha fazla kilo kaybettikleri gösterilmiştir. Kahvaltı grubunda bel çevresinin küçüldüğü görülmüştür. Kilo verme tedavisi süresince, kahvaltı grubunda insülin direnci akşam yemek grubuna göre daha fazla azalmıştır (13).
Vardiyalı çalışma saatleri, gece çalışma içsel ritmi bozabilmektedir. Vardiyalı işçilerle normal işçilerin karşılaştırıldığı bir çalışmada, vardiyalı işçilerin daha yüksek BKİ’ye sahip olduğu saptanmıştır (14) .
